Εξ ημέρας εργά και ποιήσεις πάντα τα έργα σου…
τη δε ημέρα τη εβδόμη σάββατα Κυρίω τω Θεώ σου
Γράφει
ο καθηγητής
Πάνος
Λαζαράτος
- «Η 7η Νοεμβρίου 2014, ημέρα της συνεδριάσεως της Ολομέλειας του Συμβουλίου της Επικρατείας είναι ημέρα σταθμός για τον νομικό μας πολιτισμό», έγραψα στον νομικό τύπο, πριν την σπουδαία απόφαση της Ολομέλειας του Ανώτατου Διοικητικού Δικαστηρίου μας 100/2017. Στην απόφαση αυτή το ΣτΕ με πρόεδρο τον Σωτήρη Ρίζο καθιέρωσε ένα νέο ατομικό δικαίωμα. Το δικαίωμα στην συλλογική, κοινή απόλαυση του ελεύθερου χρόνου την Κυριακή, θεμελιώνοντάς το σε οκτώ συνταγματικές διατάξεις που είχα προ-διαγράψει πλήρως (βλ. τα τεκμήρια σε ΘΠΔΔ 2017, 862-869). Οι οκτώ αυτές διατάξεις ήταν: Τα άρθρα 2§1 (αξία του ανθρώπου), 4§1 (αρχή της ισότητας), 5§1 ( δικαίωμα ελεύθερης αναπτύξεως της προσωπικότητας), 22§1 (προστασία της οικογένειας), 21§3 (προστασία της υγείας), 22§1 (κρατική προστασία της εργασίας), 22§1 εδ.β̓ (κρατική υποχρέωση προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων: σπάνια σε συνταγματικό κείμενο του πλανήτη Γη διάταξη), 106§2 (υποχρέωση του κράτους να προγραμματίζει και συντονίζει την οικονομική δραστηριότητα στην χώρα).
Εγώ, είχα προσθέσει ακόμα στην προηγηθείσα μελέτη μου και τα άρθρα 13§1 (θρησκευτική ελευθερία) και 16§§1,2 (ελευθερία επιστήμης και τέχνης). Δεν είχα εφεύρει την πυρίτιδα. Ο μεγάλος συνταγματολόγος Peter Häberle είχε γράψει το 1988 ένα σπουδαίο βιβλίο: Η Κυριακή ως συνταγματική αρχή.
Με νοτισμένα τα μάτια του τον θυμάμαι, να πάλλεται στο αμφιθέατρο του παραδοσιακού Πανεπιστημίου της Τυβίγγης. Της Τυβίγγης! Της μικρής μεγάλης πόλης του ποιητή Hölderlin.
«Την Κυριακή ως αξία, την Κυριακή ως συλλογική κοινή αργία θα την χτυπήσουν! Θα προσπαθήσουν να επιβάλουν μια διαφορετική μέρα αργίας για κάθε μέλος της οικογένειας. Εμείς οι νομικοί έχουμε σημαντικό μερίδιο στην αναγκαία προσπάθεια προστασίας της κοινής, συλλογικής κυριακάτικης αργίας. Σήμερα, ειδικά, (ήταν τότε 1988 και ήμουν υποψήφιος διδάκτορας, 23 χρονών παιδί) που ο κίνδυνος της απόλυτης οικονομικοποιήσεως όλων των τομέων της οικονομίας (“totale Ökonomisierung der Lebensbereiche“) βρίσκεται προ των πυλών».
«Προσοχή», έγραψε ο «γίγας» αυτός του συνταγματικού δικαίου! Η Κυριακή συνιστά κεντρική αξία του πολιτισμού μας (Zentralwert unserer Kultur). Όχι, του πολιτισμού των Γερμανών. Του πολιτισμού των ανθρώπων!
Είχε πει κι άλλα τότε ο Δάσκαλος και είχα δακρύσει. Δάκρυσα και όταν διάβασα την ΟλΣτΕ 100/2017. Πόσο αφελής ήμουν…
- Η ΟλΣτΕ 100/2017 είχε ανοίξει μια κερκόπορτα, που τότε μέσα στον ενθουσιασμό μου δεν είχα προσέξει. Σε όλη την Ευρώπη και στα περισσότερα μέρη του κόσμου τρεις και μόνο κατηγορίες εξαιρέσεων αναγνωρίζονται από την αργία της Κυριακής, που καθιερώθηκε στην Ελλάδα με αίμα μετά το κίνημα στο Γουδί με τον ν. ΓΥΝΕ (3455/1909), ως το πρώτο μέτρο εργατικής νομοθεσίας που ψηφίστηκε στην Ελλάδα, ανταποκρινόμενο στην βούληση του Στρατιωτικού Συνδέσμου να συνάψει έστω και για λίγο συμμαχίες με τις συντεχνίες και να δείξει ένα φιλολαϊκό πρόσωπο.
- α. Εξαιρέσεις ιδιωτικών εργασιών που υπηρετούν αυτούς που κάνουν συλλογική αργία στην εστίαση και στον πολιτισμό (εστιατόρια, μπαρ, θέατρα, σινεμά κλπ).
- β. Εξαιρέσεις για εργοστάσια που για τεχνικούς λόγους πρέπει να δουλεύουν 7 ημέρες την εβδομάδα (φυσικά με εναλλασσόμενο προσωπικό τις Κυριακές).
- γ. Πέντε λειτουργίες άμεσου δημοσίου συμφέροντος: Ασφάλεια, Υγεία, Συγκοινωνία, Επικοινωνία, Ύδρευση.
Τελεία και παύλα! Εκεί έπρεπε να τελειώνουν όλα. Αθέλητα όμως η κερκόπορτα άνοιξε! Ήταν λάθος. Μέγα λάθος!
- Η κερκόπορτα αυτή ήταν ο (βιώσιμος;) τουρισμός Βέβαια, η ΟλΣτΕ 100/2017 ακυρώνοντας την τότε εξαίρεση έθεσε τρεις κατ’ αρχήν προϋποθέσεις για νόμιμες εξαιρέσεις:
- α. Οι εξαιρέσεις να αφορούν σαφώς προσδιοριζόμενες περιοχές.
- β. Οι εξαιρέσεις να προσδιορίζονται με ακρίβεια και κατά το δυνατόν σε διάσπαρτες ημέρες, ανά εποχές (με διάκριση θερινού και χειμερινού τουρισμού).
- γ. Οι εξαιρέσεις να είναι πράγματι πρόσφορες για την εξυπηρέτηση του σκοπού της βιώσιμης τουριστικής αναπτύξεως.
Προστέθηκε πειστικά και τέταρτη προϋπόθεση που με είχε καθησυχάσει:
- δ. Η συνδρομή των τριών ανωτέρω προϋποθέσεων έπρεπε να τυγχάνει πλήρους τεκμηριώσεως.
Μια τέτοια εξαίρεση για τον τουρισμό δεν την είχε βέβαια φανταστεί ο δάσκαλός μου ο Peter Häberle ούτε και οι παλαιότεροι μελετητές. Ήταν σοφοί! Γιατί η εξαίρεση ήταν θεμελιωδώς εσφαλμένη και πραγματική κερκόπορτα.
Ο τουρισμός in abstracto ποτέ δεν μπορεί να επιβάλει την θυσία της συλλογικής αργίας. Με αποτέλεσμα οι Κυριακές της ζωής μας να ακολουθήσουν την μοίρα των καναλιών.
Ακυρώνουμε στην αρχή. Μετά πανηγυρίζουμε. Την επόμενη φορά ξανανομοθετούμε ή απλώς επαναλαμβάνουμε με μικροδιορθώσεις και όλα περνούν χωρίς ν’ ανοίξει μύτη. Αβρόχοις ποσί. Ενώ έξω εις την οδόν ουδέν ακούουν οι λαοί! Σύγχρονες μέθοδοι! Σύγχρονη δυτική δημοκρατία.
- Πράγματι, στις 8 Ιανουαρίου 2019 ο θάνατος της συλλογικής Κυριακάτικης αργίας επήλθε ακαριαία. Τότε δημοσιεύτηκε η ΣτΕ 18/2019 (Δ’ τμήμα) που με πλειοψηφία 4/3 έκρινε συνταγματική την νέα Υπουργική απόφαση που προστατεύει τον τουρισμό και τήρησε υποτίθεται τις απαιτήσεις της ΟλΣτΕ 100/2017. Ο Πρόεδρος του τμήματος (άξιος δικαστής κατά τα λοιπά) αρνήθηκε μάλιστα την συνταγματική θεμελίωση της Κυριακής (αργίας) καθώς και το δικαίωμα σε κοινό/συλλογικό ελεύθερο χρόνο, με ενδιαφέροντα επιχειρήματα. Μεταξύ αυτών και το ακόλουθο:
«Το γεγονός ότι στην Ελλάδα υπάρχει μακρά παράδοση της Κυριακής αργίας δεν συνεπάγεται και ότι η εν λόγω παράδοση έχει καταστεί συνταγματική επιταγή».
Επί των επιχειρημάτων αυτών θα απαντήσω κριτικά στον οικείο χώρο και τόπο σεβόμενος φυσικά τον άξιο επιστήμονα, δικαστή και άνθρωπο, αλλά διαφωνώντας ριζικά. Απλώς να θυμίσω εδώ ότι η «παράδοση» αυτή φτάνει κάπου στον Μωσαϊκό νόμο, για τους χριστιανούς. Ας θυμίσω επίσης τα άρθρα 3 και 13 του Συντάγματος, την κρατούσα θρησκεία και την κρατική υποχρέωση προστασίας της κρατούσας θρησκείας και της θρησκευτικής ελευθερίας εν γένει δια του άρθρου 25§1(β) Συντάγματος. Στην Γερμανία έτσι δουλεύουν οι νομικοί με την Κυριακή, πέραν της ρητής διατάξεως που εμπεριέχει το Σύνταγμά τους. Έτσι, ακριβώς. Αλλά και ο αναθεωρημένος Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης (Μέρος II, άρθρο 2 περ.5) με ισχύ ανώτερη νόμου, ορίζει ότι τα Κράτη-Μέλη διασφαλίζουν μια εβδομαδιαία περίοδο αναπαύσεως, η οποία κατά το δυνατόν θα συμφωνεί με τις παραδόσεις ή τα έθιμα της οικείας χώρας ή περιοχής.
- Από την 8η Ιανουαρίου 2019 όλα αλλάζουν. Χωρίς να υπεισέρχομαι σε τεχνικές λεπτομέρειες, που δεν ανήκουν στον χώρο αυτό, η ΣτΕ 18/2019 δέχτηκε ότι η νέα διάταξη του άρθρου 49§1 ν.4472/2017 που ανοίγει όλα τα εμπορικά καταστήματα κάθε Κυριακή μεταξύ Μαΐου και Οκτωβρίου (δηλαδή τον μισό χρόνο) σε ολόκληρο τον Δήμο Αθηναίων, σε πολλές περιοχές του Δήμου Πειραιά, στο ιστορικό κέντρο Θεσσαλονίκης, στην περιοχή γύρω από τον Διεθνή Αερολιμένα Αθηνών και στην Περιφερειακή Ενότητα Νοτίου Τομέα Αθηνών, δεν είναι αντισυνταγματική!
Μια σειρά από άλλες Κυριακές προστίθενται ως γνωστόν δια νόμου για ολόκληρη την Ελλάδα και την χειμερινή περίοδο. Και η ρύθμιση αυτή που αλλάζει την ζωή μας όλη, δεν είναι αντισυνταγματική, διότι «δεν είναι προδήλως απρόσφορη προς πραγματοποίηση του επιδιωκόμενου σκοπού, που είναι η εξυπηρέτηση του βιώσιμου τουρισμού».
Με δύο λόγια: Ό, τι δεν είναι προδήλως απρόσφορο προς εξυπηρέτηση του βιώσιμου τουρισμού είναι συνταγματικό! Ο δρόμος για την βαθμιαία καθολική κατάργηση της συλλογικής κοινής Κυριακάτικης αργίας έχει ανοίξει διάπλατα.
- Η απόφαση αυτή είναι προδήλως εσφαλμένη σε νομικό επίπεδο για σειρά από λόγους που θα αναπτύξω περαιτέρω σε άλλο τόπο και χρόνο! Εδώ, αρκούμαι να επισημάνω εντελώς ενδεικτικά,
- α. Δεδομένης της συνταγματικής θεμελιώσεως της Κυριακής και της ανάγκης ειδικής αιτιολογήσεως της υπουργικής αποφάσεως η Διοίκηση έπρεπε να αποδεικνύει ότι το άνοιγμα αυτών των εμπορικών καταστημάτων είναι όχι μόνο κατάλληλο αλλά και αναγκαίο για την οικονομική επιβίωση των καταστημάτων αυτών ή της οικονομίας της Χώρας ολόκληρης, καθώς και ότι τα μειονεκτήματα για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις και τους ανθρώπους δεν είναι περισσότερα από τα πλεονεκτήματα (τριπλός έλεγχος αναλογικότητας). Ούτε ψήγμα τέτοιας αιτιολογίας δεν υπάρχει στην απόφαση και στον εξουσιοδοτικό νόμο.
- β. Ο κανόνας της Κυριακάτικης αργίας μετατρέπεται στις τεράστιες αυτές περιοχές σε εξαίρεση. Καθαρά αριθμητικά! Τριάντα Κυριακές τον χρόνο όλα τα εμπορικά καταστήματα μπορούν να είναι ανοιχτά.
- γ. Εξαίρεση από τον κανόνα θα επιτρεπόταν μόνο αν τα εμπορικά αυτά καταστήματα θα έκλειναν, χωρίς δουλειά την Κυριακή! Καμία σχέση. Αντιθέτως! Όλες οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις που δεν αντέχουν να πληρώσουν κυριακάτικες υπερωρίες θα κλείσουν σιγά-σιγά ποδοπατούμενες από τις μεγάλες μονάδες, τις αλυσίδες και τις πολυεθνικές που ευλόγως θα αντέξουν περισσότερο. Τούτο στο τέλος θα χτυπήσει και την εθνική οικονομία.
- δ. Η εξαίρεση θα ήταν δυνατή μόνο με ειδική αιτιολογία, αν ήταν αναγκαία για την επιβίωση της ελληνικής οικονομίας. Ουδέν ψευδέστερον!
Δεν συνεχίζω! Η σειρά των επιχειρημάτων είναι ατελείωτη!
- Και τώρα κλείστε τα μάτια και μεταφερθείτε νοερά στην Ερμού και την Μητροπόλεως μία Κυριακή του 2025. Η πλειοψηφία πλέον δουλεύει για την μειοψηφία την Κυριακή! Αυτό δεν συμβαίνει πουθενά στον Πλανήτη! Πουθενά! Με οποιονδήποτε τρόπο στην πιο απομακρυσμένη Πολιτεία των ΗΠΑ ή στον Αμαζόνιο υπάρχει συλλογική κοινή μέρα αργίας. Όπου, όπως επισημαίνει από το 1958 ο Guardini το πολύ το 20% δουλεύει για το υπόλοιπο 80%. Η Κυριακή ή έστω η κοινή αργία, είναι κυρίως κοινή! Κοινή! Συλλογικό αγαθό! Kollektivgut!
Θα είμαστε και πάλι στην παγκόσμια πρωτοπορία. Οι μισοί τουλάχιστον δουλεύουν για τους άλλους μισούς. Από Μάιο! Οι μισοί για τους άλλους μισούς! Ελάτε τώρα να δείτε τον μελλοντικό κόσμο μας.
- Αυτά που έρχονται αφορούν την Αθήνα, τον Πειραιά και την Θεσσαλονίκη, τουλάχιστον, άμεσα. Σε λίγο, όλη την χώρα.
- α. Άλλη μέρα ρεπό ο πατέρας, άλλη η μάνα, άλλη ο γιός, άλλη η κόρη. Διάλυση του οικογενειακού ιστού, της υγείας, της χαράς, της ζωής, του ανήκειν, της συλλογικότητας.
- β. Ξεχάστε την λειτουργία της Κυριακής! Αλήθεια, πού είναι η Εκκλησία σε όλα αυτά! Ποια λειτουργία, ποιάς Κυριακής; Η μάνα δουλεύει στο σούπερμάρκετ, ο πατέρας είναι πωλητής σε εμπορικό της Πλάκας!
«Μνήσθητι την ημέρα των σαββάτων αγιάζειν αυτήν• εξ ημέρας εργά και ποιήσεις πάντα τα έργα σου• τη δε ημέρα τη εβδόμη σάββατα Κυρίω τω Θεώ σου.
Ου ποιήσεις εν αυτή παν έργον, συ και ο υιός σου και η θυγάτηρ σου, ο παίς σου και η παιδίσκη σου, ο βούς σου και το υποζύγιόν σου και παν κτήνος σου».
Ούτε βόδι, ούτε κτήνος, ούτε υποζύγιο! Μόνο οι Έλληνες εργαζόμενοι!
Αξιότιμοι Μητροπολίτες πού είστε; Σε ποιόν κόσμο; Σε ποιο παράλληλο σύμπαν; Με τί ασχολείστε; Ακόμα και τις δέκα εντολές ξεχάσατε;
Ούτε βους, ούτε κτήνος! Η θέση της Εκκλησίας επ’ αυτού;
- Κλείνω κι εγώ τα μάτια. Ποτέ πια Κυριακή!
Ποτέ πια σ’ αυτή την συλλογικότητα, σε αυτό το κοινό αγαθό, ποτέ πια σε αυτήν την μυστική υπέροχη επικοινωνία που μας συνδέει. Ποτέ πια σε αυτό το communicative moment της Κυριακής, που έλεγε κι ο Δάσκαλος μου ο Häberle. Σε αυτό το όλοι μαζί εκτός εργασίας, στο παιχνίδι, στην αγάπη, στην μουσική, στο αεράκι του δρόμου, στο χαμόγελο, στο αντίκρυσμα, στο ανατρίχιασμα, στο άγγιγμα.
Όχι! Καθένας μόνος, χωριστά, σαν ζώο! Άξενος, άκληρος, ανέστιος, θλιβερός και πένης.
Ποτέ πια… Ποτέ την Κυριακή!
